بیش فعالی اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی چیست؟ علائم انواع ADHD
اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبیِ دوران کودکی است. این اختلال معمولاً برای اولین بار در دوران کودکی تشخیص داده می‌شود و اغلب تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی اغلب در توجه و کنترل رفتارهای هیجانی خود مشکل دارند. به‌عبارتی، آن‌ها بدون فکر کردن به نتیجه عمل می‌کنند یا بیش‌ازحد فعال هستند.
منظور از اختلال نقص توجه چیست؟
اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) که به اختصار به آن بیش‌فعالی گفته می‌شود، یک اختلال در سلامت روانی است که می‌تواند باعث سطوح غیرعادی بیش‌فعالی و رفتارهای تکانشی شود. هم بزرگسالان و هم کودکان می‌توانند به اختلال نقص توجه دچار شوند. تمرکز روی کار و ثابت نشستن برای مدتی طولانی ممکن است برای افراد مبتلا به این اختلال آسان نباشند. اختلال نقص توجه همچنین می‌تواند توانایی عملکرد اجرایی افراد مبتلا را مختل کند که به آن‌ها در ارزیابی موقعیت‌های پیچیده‌تر کمک می‌کند.
انواع اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی
به‌طور کلی، اختلال نقص توجه به سه نوع مختلف تقسیم می‌شود که به شرح ذیل می‌باشند:
- نوع غالباً بی‌توجه: افراد مبتلا به این نوع اختلال نقص توجه، در تمرکز بر روی کارها، انجام آن‌ها و پیروی از دستورالعمل‌ها دچار مشکل می‌شوند.
- نوع غالباً بیش‌فعال-تکانشی: افراد مبتلا به نوع دوم اختلال نقص توجه در درجه اول رفتارهای بیش‌فعال-تکانشی مختلفی مانند بی‌قراری و قطع حرف دیگران را از خود نشان می‌دهند. آن‌ها همچنین در انتظار کشیدن برای نوبت خود مشکل دارند.
- نوع ترکیبی (بیش‌فعال-تکانشی و بی‌توجه): مبتلایان به نوع سوم اختلال نقص توجه، ترکیبی از رفتارهای نوع اول و دوم را دارند. آن‌ها معمولاً علائمی مانند ناتوانی در توجه و تمرکز، تمایل به تکانشگری و سطوح انرژی و فعالیت بالاتر از حد متوسط را دارند. این نوع اختلال نقص توجه، شایع‌ترین است.
علائم اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی
برخی از افراد مبتلا به بیش‌فعالی با افزایش سن علائم کمتری را از خود نشان می‌دهند. اما این علائم در برخی دیگر تا بزرگسالی ادامه دارد و موجب اختلال در عملکرد روزانه آن‌ها می‌شود. علائم بیش‌فعالی در بزرگسالان و کودکان متفاوت است. در ادامه به بررسی این علائم در هر یک از آن‌ها به‌طور جداگانه می‌پردازیم:
علائم اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی در بزرگسالان
اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه در افراد بزرگسال با علائمی مانند بی‌نظمی، مشکل در تمرکز، رفتار هیجانی، برنامه‌ریزی ضعیف و نوسانات خلقی همراه است. علائم زیر در بزرگسالان مبتلا به بیش‌فعالی دیده می‌شوند:
بی‌نظمی
گاهی زندگی برای همه چالش‌برانگیز است. اما فرد بیش‌فعال در زندگی خود با تجربیات چالش‌برانگیز بیشتری نسبت به افراد عادی دست‌وپنجه نرم می‌کند. درواقع این عارضه می‌تواند فرد را در هماهنگی مسائل و نظم دادن به آن‌ها دچار مشکل کند.
به‌عبارتی، افراد بزرگسال مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی با انجام کارهایی مانند پیگیری وظایف و اولویت‌بندی که مستلزم نظم هستند، مشکل دارند.
مشکل در روابط
بزرگسالان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی/کمبود توجه، اغلب در روابط خود دچار مشکل می‌شوند. وجود ویژگی‌های زیر در آن‌ها به روابط‌شان آسیب می‌رساند:
- بی‌توجهی
- خسته شدن زودهنگام
- قطع کردن حرف دیگران
- بی‌احساسی
- بی‌مسئولیتی
عدم تمرکز
یکی از علائم بارز اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه، عدم تمرکز است. مثال‌هایی از عدم تمرکز در افراد بیش‌فعال عبارت‌اند از:
- حواسپرتی
- مشکل در گوش دادن به صحبت دیگران
- نادیده گرفتن جزئیات
- انجام ندادن وظایف
بی‌قراری و اضطراب
افراد مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی دائمأ در حرکت و تکاپو هستند. اشتیاق آن‌ها برای ادامه حرکت و انجام کارها می‌تواند منجر به ناامیدی‌شان شود؛ زیرا زمانی که نتوانند کاری را به‌سرعت انجام دهند، دچار بی‌قراری، ناامیدی و اضطراب می‌شوند.
اضطراب نیز یکی از علائم بسیار رایج ADHD در بزرگسالان است. به‌عبارتی، ذهن آن‌ها به تکرار رویدادهای نگران‌کننده تمایل دارد. نشانه‌های زیر حاکی از وجود بی‌قراری و اضطراب در این افراد هستند:
- حرکت زیاد
- ضربه زدن به دست یا پای خود
- مشکل در یک‌جا نشستن
نگرانی‌های عاطفی
زندگی کردن با اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی بسیار سخت است. درواقع هنگام ابتلا به آن، احساسات شما دائماً در جریان هستند، به‌راحتی خسته می‌شوید و تمایل به کارهای هیجانی دارید.
ناامیدی‌ها و نگرانی‌های کوچک می‌توانند رفته‌رفته غیرقابل تحمل شده و باعث افسردگی و تغییرات خلق‌وخو شوند. اگر این نگرانی‌ها مورد توجه قرار نگیرند، شاید روابط شخصی و حرفه‌ای بیش‌فعالان را پیچیده کنند.
تمرکز بیش‌ازحد
افراد مبتلا به اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه اغلب به‌راحتی حواس‌شان پرت می‌شود. به‌عبارت دیگر، فرد بیش‌فعال می‌تواند به‌اندازه‌ای در چیزی غرق شود که از تمام اتفاقات اطراف خود بی‌خبر بماند. بنابراین تمرکز بیش‌ازحد این بیمار، باعث از دست دادن زمان، نادیده گرفتن اطرافیان و درنهایت سوءتفاهم در روابط او می‌شود.
مشکل در مدیریت زمان
این علامت شبیه به علامت بی‌نظمی است. بزرگسالان مبتلا به ADHD اغلب در مدیریت زمان خود دچار چالش می‌شوند و با مشکلات زیر روبه‌رو هستند:
- به تعویق انداختن وظایف
- دیر رسیدن به جلسه‌ها
- نادیده گرفتن تکالیف خسته‌کننده
- ناتوانی در تمرکز بر روی آینده
فراموشی
بااینکه فراموشی اغلب برای همه افراد اتفاق میفتد، فرد مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی به‌مراتب بیشتر با آن مواجه می‌شود. این نشانه شامل فراموش کردن مکان چیزهای مختلف یا تاریخ‌های مهم است. گاهی‌اوقات این فراموشی می‌تواند تا حدی جدی و آزاردهنده باشد که بر شغل و روابط بیمار تأثیر بگذارد.
هیجان
هیجان در افراد بیش‌فعال می‌تواند به اشکال زیر ظاهر شود:
- قطع حرف دیگران در حین مکالمه
- نامتعارف بودن از دیدگاه اجتماعی
- عجله در انجام وظایف
- اقدام به انجام کاری بدون توجه به عواقب آن
عادات فرد هنگام خرید، نشانه خوبی برای تشخیص اختلال بیش‌فعالی/کمبود توجه در او است. براساس تحقیقات، خرید ناگهانی، به‌ویژه اقلامی که فرد توانایی خرید آن‌ها را ندارد، یکی از علائم رایج اختلال نقص توجه در بزرگسالان است.
داشتن تصور منفی از خود
بزرگسالان مبتلا به ADHD اغلب انتقادهای زیادی از خود دارند که همین امر می‌تواند منجر به ایجاد تصور منفی از خودشان شود. گاهی این تصور منفی به‌دلیل مشکل در تمرکز و اختلال در عملکرد آن‌ها در مدرسه، کار و روابط‌شان به وجود می‌آید.
علائم اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی در کودکان
میزان تمرکز و رفتارهای کودکان در زمان‌های مختلف متفاوت هستند. اما کودکان مبتلا به ADHD در میزان تمرکز و نحوه رفتار، نسبت به همسالان خود با چالش‌های زیادی روبه‌رو می‌شوند. بنابراین علائم و نشانه‌های زیر را از خود نشان می‌دهند:
- رویاپردازی زیاد
- فراموش کردن مسائل و وظایف
- بی‌قراری و تحرک زیاد
- حرف زدن طولانی‌مدت
- بی‌دقتی و حواسپرتی
- مشکل در منتظر ماندن
- سازگاری کم با دیگران
دلایل ابتلا به اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه
دانشمندان در حال مطالعه دلایل و عوامل خطرزای اختلال نقص توجه هستند تا شیوه‌هایی بهتری را برای مدیریت و کاهش احتمال ابتلای افراد به آن کشف کنند. علل و عوامل خطرزای اختلال نقص توجه ناشناخته هستند، اما تحقیقات کنونی نشان می‌دهند که ژنتیک نقش مهمی ایفا می‌کند. علاوه بر ژنتیک، موارد ذیل از علل احتمالی اختلال نقص توجه محسوب می‌شوند:
- آسیب مغزی
- زایمان زودرس
- وزن کم هنگام تولد
- قرار گرفتن در معرض خطرات محیطی (مانند سرب) در دوران بارداری یا در سنین پایین
- مصرف الکل و تنباکو در دوران بارداری
برخی از افراد، اختلال نقص توجه را ناشی از خوردن بیش‌ازحد قند، تماشای زیاد تلویزیون، فرزندپروری، یا عوامل اجتماعی و محیطی مانند فقر یا آشفتگی زندگی خانوادگی می‌دانند که پژوهش‌ها از این دیدگاه‌ها پشتیبانی نمی‌کنند. البته، بسیاری از این موارد ممکن است علائم را به‌خصوص در افراد خاص تشدید کنند. اما شواهد به‌اندازه کافی قوی نیستند تا نتیجه‌گیری شود که آن‌ها از دلایل اصلی اختلال نقص توجه هستند.
عوارض اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی
بیش‌فعالی می‌تواند زندگی را برای فرد مبتلا سخت کرده و او را با عوارض زیر روبه‌رو کند:
- عملکرد ضعیف در مدرسه یا کار
- بیکاری
- مشکلات مالی
- مشکلات قانونی
- سوءمصرف الکل یا مواد مخدر دیگر
- تصادف‌های مکرر
- روابط ناپایدار
- سلامت جسمی و روانی ضعیف
- داشتن تصور منفی از خود
- اقدام به خودکشی
افراد مستعد ابتلا به اختلال بیش‌فعالی/کمبود توجه
احتمال ابتلا به اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه در افراد مختلف متفاوت است. به‌عبارتی، برخی از افراد استعداد بیشتری برای مبتلا شدن به این بیماری را دارند. به‌طورکلی افرادی که ویژگی‌های زیر را دارند، مستعد ابتلا به بیش‌فعالی هستند:
- داشتن خویشاوند خونی (والدین یا خواهر و برادر) مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی یا سایر اختلالات روانی
- سیگار کشیدن، نوشیدن الکل یا مصرف مواد مخدرِ مادر در دوران بارداری
- قرار گرفتن در معرض سموم محیطی مانند سرب (رنگ و لوله‌های ساختمان‌های قدیمی) در دوران کودکی
- متولد شدن به‌صورت نارس
تداخل اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی با سایر بیماری‌های روانی
بااینکه اختلال بیش‌فعالی/کمبود توجه مشکلات روانی دیگری را در فرد ایجاد نمی‌کند، اغلب اختلالات مختلفی همراه با آن رخ می‌دهند و درمان را دشوارتر می‌کنند. برخی از این اختلالات بر به شرح زیر هستند:
اختلالات اخلاقی
بسیاری از بزرگسالان مبتلا به ADHD داری افسردگی، اختلال دوقطبی یا اختلالات اخلاقی دیگری هستند. بروز مشکلات خلقی به‌دلیل بیش‌فعالی نیست، اما شکست‌ها و ناامیدی‌های ناشی از آن می‌توانند منجر به افسردگی و اختلالات اخلاقی شوند.
اختلالات اضطرابی
اختلالات اضطرابی اغلب در بزرگسالان مبتلا به اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی رخ می‌دهد. گاهی این اختلالات باعث نگرانی و عصبانیت شدید می‌شوند. ازطرفی چالش‌ها و مشکلات ناشی از بیش‌فعالی می‌توانند منجر به تشدید اضطراب در فرد شوند.
ناتوانی در یادگیری
در برخی موارد، بزرگسالان مبتلا به اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی در آزمون‌ها و امتحانات تحصیلی نمره کمتری کسب می‌کنند. به‌علاوه، این اختلال می‌تواند موجب مشکل در درک و برقراری ارتباط با دیگران شود.
نحوه تشخیص اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی
تشخیص علائم و نشانه‌های اختلال نقص توجه در بزرگسالان دشوار است. بااین‌حال، علائم اصلی در اوایل زندگی یعنی قبل از 12 سالگی شروع می‌شوند، تا بزرگسالی ادامه می‌یابند و مشکلات بزرگی ایجاد می‌کنند.
هیچ آزمایشی به‌تنهایی نمی‌تواند تشخیص اختلال نقص توجه را تأیید کند. اختلال نقص توجه احتمالاً با روش‌های ذیل تشخیص داده می‌شود:
- معاینه فیزیکی: پزشک فرد مبتلا به اختلال نقص توجه را معاینه فیزیکی می‌کند تا بتواند سایر علل احتمالی علائم او را رد کند.
- جمع‌آوری اطلاعات: پزشک در این روش سؤالاتی در مورد مسائل پزشکی فعلی، سابقه پزشکی شخصی و خانوادگی، و سابقه علائم فرد مبتلا می‌پرسد.
- مقیاس‌های درجه‌بندی اختلال نقص توجه یا تست‌های روانشناختی: پزشک این روش را برای کمک به جمع‌آوری و ارزیابی اطلاعات در مورد علائم فرد مبتلا به کار می‌برد.
درمان اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه
برای درمان اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی راه‌های زیادی وجود دارند. اما روش درمان بزرگسالان با کودکان کمی متفاوت است. بنابراین در ادامه، هم شیوه‌های درمانی بزرگسالان و هم کودکان مبتلا به ADHD را شرح می‌دهیم:
درمان اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی در بزرگسالان
اگر مبتلا به ADHD خفیف هستید، می‌توانید با انجام برخی اقدامات تا حد زیادی آن را درمان کنید. مشورت کردن با پزشک متخصص می‌تواند به شما کمک کند. پزشکان معمولاً برای کنترل علائم بیش‌فعالی روش‌های زیر را پیشنهاد می‌دهند:
- داشتن نظم
- پایبندی به انجام وظایف و برنامه‌ها
- به اتمام رساندن کامل فعالیت‌ها
- مدیریت استرس
- داشتن رژیم غذایی متعادل
- خواب کافی و منظم
علاوه‌بر این روش‌ها، دارودرمانی یکی دیگر از شیوه‌های درمان اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه در بزرگسالان است. اما قبل از دارودرمانی باید با پزشک مشورت کنید؛ زیرا در برخی از افراد مبتلا، مشکلات دیگری مانند اختلال در یادگیری، اضطراب، وسواس فکری و وابستگی به مواد مخدر یا الکل نیز مشاهده می‌شوند. بنابراین پزشک با دانستن این نکات می‌تواند بهترین برنامه درمانی را به بیمار ارائه دهد.
مصرف برخی از داروها موجب بهبودی زیاد در افراد مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی می‌شود. این داروها عبارت‌اند از:
- آمفتامین/دکستروآمفتامین
- دکس متیل فنیدات (فوکالین)
- دکستروآمفتامین (دکسدرین)
- لیسدگزامفتامین (ویوانس)
- متیل فنیدات (کنسرتا، دیترانا، متادیت، متیلین، کویلیوانت ایکس آر، ریتالین)
درمان اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی در کودکان
طبق مطالعات، برای درمان کودکان بیش‌فعال ترکیب رفتاردرمانی و دارودرمانی بسیار تأثیرگذارتر از مصرف دارو است.
پزشکان برای کودکان زیر 6 سال، رفتاردرمانی را توصیه می‌کنند، اما با افزایش سن، مصرف دارو نیز به درمان آن‌ها اضافه می‌شود.
درمانگر یا مشاور می‌تواند تکنیک‌هایی را برای مدیریت رفتارهای کودکان مبتلا به آن‌ها آموزش دهد. ازطرفی درمانگر می‌تواند مهارت‌هایی را برای مدیریت رفتار فرزندان بیش‌فعال به والدین‌شان آموزش دهد. این مهارت‌ها عبارت‌اند از:
- برقراری نظم بیشتر در خانه
- تشویق فرزند هنگام انجام رفتار درست
- پاداش دادن به رفتارهای خوب و برخورد کردن با رفتارهای بد
- مدیریت زمان
- برنامه‌ریزی
دسته‌ای از داروها به نام محرک‌های روانی، شیوه درمان مؤثری برای بسیاری از کودکان مبتلا به ADHD هستند. این داروها به کودکان کمک می‌کنند تا افکار خود را متمرکز کنند و دچار حواسپرتی نشوند. آمفتامین‌ها، متیل فنیدات و دکس متیل فنیدات برخی از این داروها هستند.
برای اطلاع از دوز مصرفی مناسب و شیوه مصرف این داروها لطفاً با پزشک مشورت کنید؛ زیرا گاهی‌اوقات داروهای ADHD عوارض جانبی مختلفی مانند سردرد یا کاهش اشتها دارند. اما این عوارض خفیف و کوتاه‌مدت هستند.
حتما بخوانید: کاردرمانی ذهنی چیست و چه کاربردی دارد؟
کلام پایانی
یکی از اختلالات روانی رایج، اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی است. گاهی این اختلال می‌تواند با علائم و عوارض زیادی همراه باشد.
علائم ADHD در بزرگسالان و کودکان بسیار متفاوت هستند. در کودکان بیش‌فعال علائمی مانند بی‌دقتی، حواسپرتی و عدم سازگاری با دیگران مشاهده می‌شوند. بزرگسالان بیش‌فعال نیز با علائمی مثل نگرانی‌های عاطفی، مشکل در مدیریت زمان و بی‌نظمی دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
علت دقیق بیماری اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی هنوز کشف نشده است، اما گاهی آسیب‌های مغزی، زایمان زودرس و استفاده بیش‌ازحد از بازی‌های ویدئویی می‌توانند از دلایل آن باشند.
برای تشخیص ADHD از تست‌های شنوایی و بینایی استفاده می‌شود. بااین‌حال، نمی‌توان به‌راحتی آن را تشخیص داد؛ چراکه علائم این عارضه بسیار شبیه به اختلالات روانی دیگر مانند افسردگی و دوقطبی هستند.
درمان اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه بسته به سن و شرایط فرد مبتلا، با روش‌های مختلفی امکان‌پذیر است. پزشکان برای درمان کودکان، اغلب از رفتاردرمانی استفاده می‌کنند، اما این روش برای بزرگسالان نیز به کار می‌رود. دارودرمانی هم از روش‌های دیگر درمان بیش‌فعالی است.
درصورت مشاهده هرگونه علامت فوراً با پزشک متخصص مشورت کنید تا بهترین شیوه درمانی را به شما معرفی کند.
منابع:
